بررسی مدل­های مکانیابی مراکز درمانی و توزیع عادلانه آنها در کشور

سعید نجیبی^[1]، دکتر  نبی الله منصوری^[2]،

1- دانشجوی کارشناسی ارشد ایمنی محیط زیست (HSE)

2- دکتر نبی الله منصوری استاد دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات

چكيده

در این پژوهش تلاش بر این بوده است تا با معرفی و بررسی برخی روش­های متداول (مقاله بررسی مدل های مکانیابی مراکز درمانی و توزیع عادلانه آنها در کشور) در مکان­یابی مراکز درمانی با استفاده از  نتایج چندین مقاله ثبت شده در این زمینه به برسی نحوه توزیع مکان­یابی بیمارستان­ها در کشور پرداختیم. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که بیشترین مدل استفاده شده در مقالات پژوهشی مدل GIS بوده­است،  به نظر می­رسد که ترکیب GIS با تحقیقات میدانی و روش­های پرسش و پاسخ از اقشار مختلف مردم و کارشناسان می­تواند زمینه را جهت توزیع عادلانه تر و بهتر مکان­یابی مراکز درمانی فراهم آورد، ولی متاسفانه بررسی و استناد به این پژوهش­ها نشان داد که در کشور ما توزیع مراکز درمانی به صورت به صورت عادلانه انجام نشده است.

لذا پیشنهاد می­شود بار بررسی بیشتر روی مدل­ مطرح شده و استفاده از بررسی­های پژوهش­های انجام شده بتوان در آینده به بالا بردن استانداردهای شهری دسترسی بهتر عموم مردم به امکانات درمانی امیدوار بود.

مقدمه

امروزه موضوع خدمات درماني يك استراتژي ضروري براي ارتقای سلامتي همگاني و به شكل گسترده به عنوان راه حلي جهاني به منظور بهبود كيفيت زندگي و جمعيت در جهان به شمار مي­آيد (Vahidnia et al., 2009). وظيفه اصلي برنامه­ريزان و تصميم گيرندگان شهري، تعيين مكان بهينه اينگونه مراكز است. علاوه بر اين مي­توان گفت كه برنامه­ريزان سعي مي­كنند تا توزيع مراكز خدماتي را در محيط­هاي شهري بهينه سازند و اين توزيع متناسب با توزيع جمعيت و ميزان تقاضا در نقاط مختلف شهر باشد (Zadeh, 2009).

اين امر نشان مي­دهد كه برنامه ريزان و مديران امور شهري، اغلب با مشكل درگير بودن با موقعيت­هاي پيچيده تصميم­گيري روبرو هستند . اين پيچيدگي عمدتا در نتيجه اين واقعيت است كه تعداد بسيار زيادي از معيارهاي موثر تصميم­گيري بايد در نظر گرفته شوند و گاهي درك روابط دروني و متقابل ميان معيارهاي مختلف مشكل مي­باشد (Witlox et al., 2009). بنابراين مكان­يابي كاربري­هاي بهداشتي درماني در نقاط شهري، بايد به صورتي باشد كه همگان به راحتي به آن­ها دسترسي داشته باشند (Shakouyi, 2009).

دسترسي جغرافيايي كه مفهوم آن، نبودن موانع جغرافيايي براي رسيدن به امكانات و واحده­اي بهداشتي-درماني در مدت زمان مشخص و معقول است حداكثر با يك ساعت پياده­روي و يا طي 5 كيومتر مسافت با پاي پياده  (Frank, 1972.). متغیرهای تأثیرگذار در مسائل شهری می­تواند نتایج متصور از تصمیم­های اتحاذ شده ما را به شکست مواجه کرده و خسارت سنگینی را برجای بگذارد (قدسی پور، 1387).

یکی از مهم ترین اصول در نظام­هاي بهداشتی درمانی صنعتی امروزه پرداختن به مسأله عدالت است. در انگلستان طب ملی با پوشش همگانی افراد جامعه امکان بهره­گیري با کیفیت مشابه از خدمات بهداشتی درمانی را براي همه افراد ایجاد کرده است. ادبیات وسیعی درباره چگونگی تعریف و به کارگیري و اندازه­گیري مفهوم­هاي نیاز و عدالت در حوزه بهداشت و درمان وجود دارد. البته عدالت عموماً در سه حوزه بررسی می­شود: دسترسی عادلانه به خدمات بر اساس نیازهاي برابر، درمان برابر براي نیاز و نتایج برابر براي نیازهاي برابر (رضویان، 1331).

مراکز خدمات بهداشتی و درمانی از مراکزی است که به‌طور مستقیم در سلامت فرد و جامعه دخیل هست دسترسی سریع، به ‌موقع و ارزان به همه­ی مراکز در هر جامعه، به ‌خصوص در جوامع شهری خیلی مهم و ضروری می­باشد (فعلی و همکاران، 1391). گرچه ارائه خدمات بهداشتي و درماني در شهرها سابقه طولاني دارد، ليكن درزمینه­ مکان‌یابی مراكز خدمات درماني و بهداشتي سابقه زيادي وجود ندارد و سابقه نظام‌مند این‌گونه مطالعات به دهه هفتاد ميلادي باز می‌گردد. چنانكه در سال 1979 ميلادي دپارتمان بهداشت و تأمین اجتماعي انگلستان به توسعه استراتژيك خدمات بهداشتي و درماني توجه نشان داد و از آن پس مطالعات در اين زمينه آغاز شد. ايده مکان‌یابی در مراكز بيمارستاني توسط شخصي به نام می هیو[3] كالجي در لندن به انجام رسيد كه كار اصلي ايشان توسعه يك مدل فضايي براي پیش‌بینی جريان مراجعه بيماران به بيمارستان بوده است (آذر،1337).

بر اساس اصول عدالت فرد فقیري که هیچ درآمدي ندارد با یک فرد ثروتمند در دسترسی به خدمات باید برابر باشند. اما مفهوم دسترسی در بیشتر جوامع به غلط این‌گونه تعریف می‌شود: حداکثر برخورداري از مراقبت‌های پزشکی بر اساس درآمد فرد، زمان و پول صرف شده. در چنین حالتی دسترسی به خدمات و مقدار دریافت خدمات به قیمت و زمان و درآمد افراد مربوط می‌شود (قدسی پور، 1331).

برخورداري از خدمات بهداشتی درمانی منعکس‌کننده تناسب بین یک سري عوامل چون : قابلیت پرداخت، (Availability) از نظر هزینه، فراهم بودن (Affordable) مورد قبول بودن و تطابق، (Availability)  در دسترس بودن خدمات با نیازها می‌باشد (ماچفسکی،1335 ).  فراهم بودن خدمات به طور سنتی با شاخص‌هایی مانند تعداد پزشک و تخت بیمارستانی بر واحدي از جمعیت اندازه‌گیری می‌شود (محمدی و همکاران).

این 5 عامل در برخورداري از خدمات به شکل یک زنجیر هستند به‌طوری‌که ارتقا و بهبود صرفاً یکی از این عوامل به تنهایی نمی‌تواند باعث ارتقاء سطح دسترسی، برخورداري عادلانه، بهبود دسترسی و برخورداري از خدمات بهداشتی و درمانی  شود (ماچفسکی، 1335). همچنین نتایج تحقیقات در امریکا نشان می‌دهد 22 درصد مرگ و میر در جامعه حاکی از فراهم نبودن بودن و در دسترس نبودن خدمات بهداشتی و درمانی بوده است و به‌طور متوسط 5 سال امید به زندگی با بهبود شرایط درمانی در افراد افزایش داشته است (اصغرپور، 1337). همین‌طور باید توجه داشت که دسترسی و برخورداري از خدمات بر رضایت مشتریان خدمات بهداشتی درمانی تأثیرگذار است. در حقیقت دسترسی مطلوب به خدمات بهداشتی و درمانی یعنی فراهم کردن خدمات درست، در زمان درست و در مکان درست (اصغرپور، 1337).

لذا ازآنجایی‌که شرایط افراد بر توانایی برخورداري از خدمات بهداشتی درمانی تأثیر می‌گذارد باید ترتیبی اتخاذ گردد تا کلیه سیاست‌های توزیع خدمات براي همه افراد جامعه عادلانه باشد (آذر، 1337).

عدم توجه کافی به همه وجود همپوشانی‌های مکانی بالا در بعضی مراکز خدماتی در برابر خلاهای خدمات‌رسانی در بخش­های دیگری از شهر، می‌تواند مؤید مکان گزینی ناعادلانه فضایی خدمات‌رسانی ایمنی شهر باشد. مکان‌یابی فعالیتی اسمی که قابلیت‌ها و توانایی‌های یک منطقه را از لحاظ وجود زمین مناسب و کافی و ارتباط آن ما سایر کاربری­های شهر برای انتخاب مکانی مناسب برای کاربری خاص مورد تجزیه ‌و تحلیل قرار می‌دهد (شیرزاد ، 1339). مکان‌یابی ضمن جلوگیری از هدر رفت هزینه‌ها، با تضمین کارآیی بهینه مراکز خدماتی در تقابل با سیستم شهری می‌شود.

روش کار

ازجمله معضلاتی که در بسیاري از شهرهای ایران به‌وضوح می‌توان مشاهده کرد .استقرار نامناسب کاربری‌ها درمانی در سطح شهراست، همچنین ازآنجایی‌که ایجاد مراکز خدماتی جدید مستلزم صرف هزینه‌های زیادي هست و درنتیجه تعیین مکان بهینه این مراکز به ‌نحوی‌ که هم شهروندان از خدمات بهره‌مند شوند خیلی مهم هست که دسترسی آسان، ارزان، سریع و به ‌موقع به آن‌ها خیلی مهم هست. پژوهش حاضر نتیجه بررسی چند تحقیق انجام ‌شده در زمینه مکان‌یابی مراکز درمانی است که در سال 1396 جمع آری شده است. در پژوهش حاضر سعی بر این شده است تا چندین مدل برای مکان‌یابی مراکز درمانی موردبررسی قرار گیرد و نهایتاً به برخی از پرسش‌های مطرح‌شده در این زمینه پاسخ داده شود.

مدل‌های مورد مطالعه قرار گرفته‌شده در پژوهش عبارت‌اند از GIS، Topsis، p-midian که در این تحقیق به نوع کاربرد و اینکه کدام مدل بیشترین کاربرد را در ایران با توجه به بررسی چندیدن مقاله معتبر در این زمینه اشاره شده است. در پژوهش حاضر این مسئله مطرح شده است که آیا مکان‌یابی مراکز درمانی در نقاط مختلف کشورمان با توجه مدل‌های گوناگون در برگیرنده مواردی مانند عدالت اجتماعی و دسترس راحت به این مراکز بوده است و چه عواملی در این تحقق این امور مؤثر است. برخی پرسش‌های مطرح‌شده در این رابطه که این پژوهش بر اساس آن‌ها شکل‌گرفته است عبارت‌اند از:

1- ضوابط و معیارهای طراحی مراکز درمان و بیمارستانی بر اساس دستورالعمل وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی چیست؟

2- تعریف مدل‌های مکان‌یابی مراکز درمانی ذکرشده چیست؟

3- با توجه به مقالات پژوهشی بررسی‌شده کدام مدل مکان‌یابی مراکز درمانی بیشترین کاربرد را در ایران دارد؟

4- با توجه به مقالات بررسی‌شده آیا عدالت لازم در مکان‌یابی مراکز درمانی در ایران لحاظ شده است؟

نتایج ، بحث و تعاریف

در اینجا لازم است لازم است تعریف کوتاهی از مدل‌های مکان‌یابی نامبرده ارائه شود:

:GIS يك سيستم اطلاعاتي است كه پردازش آن بر روي اطلاعات مكان مرجع يا اطلاعات جغرافيايي است و به كسب اطلاعات در رابطه با پديده‌هايي مي‌پردازد كه به‌نحوی‌که با موقعيت مكاني در ارتباط‌اند. به‌كارگيري اين ابزار با امكان استفاده در شبكه‌هاي اطلاع‌رساني جهاني، يكي از زمينه‌هاي مناسب و مساعد در جهت معرفي توان‌ها و استعدادهاي كشور در سطح جهاني است.

گسترش روزافزون شبكه كاربران اين دستگاه‌ها از جمله نكات اساسي است كه می‌تواند به قابليت‌ها و توانايي‌هاي اين سيستم بيفزايد. در حال حاضر از اين دستگاه‌ها بسته به نيازهاي هر منطقه يا كشور در بخش‌هاي مختلف (مانند مطالعات زيست‌محيطي، برنامه‌ريزي شهري و شهرداري، خدمات ايمني شهري، مديريت حمل‌ونقل و ترافيك شهري، تهيه نقشه‌هاي پايه، مديريت كاربري اراضي، خدمات بانكي، خدمات پستي، مطالعات جمعيتي و مديريت تأسيسات شهري مثل برق، آب، گاز و…) استفاده مي‌شود و با گذشت زمان و توسعه سيستم‌ها، كاربرد GIS به كليه بخش‌هاي مرتبط با زمين گسترش ‌یافته­ است (مهری صدیقی، 1383).

:TOPSIS  يک روش و قوي براي اولویت‌بندی گزینه‌ها از طريق شبيه نمودن به جواب ایدئال است. در اين روش، گزينه انتخاب‌شده بايستي کوتاه‌ترین فاصله را از جواب ایدئال و دورترين فاصله را از ناکارآمدترين جواب داشته باشد ، تاپ سیس به‌عنوان یک روش تصمیم‌گیری چند شاخصه، روشی ساده ولی کارآمد در اولویت‌بندی محسوب می‌شود. این روش در سال 1992 توسط چن و هوانگ مطرح‌شده است. سابقه استفاده از مدل تاپ سیس در ایران با طیف‌های کاربردی درزمینه مای امکان سنجی، اولویت بندی و ارزیابی عملکرد از آغاز دهه 1370 به شکل محدود آغاز شده است. الگوریتم تاپسیس یک تکنیک چند شاخصه جبرانی بسیار قوی برای اولویت بندی گزینه ها از طریق شبیه نمودن به جواب ایده آل می باشد، تاپسیس یک روش کارآمد در امور مکان یابی می باشد  .( Hwang, 1981)

تعریف مدل مکان یابی :P-Median اين قبيل مسايل براي مكان‌يابي P مركز، درP مكان انجام مي‌شود و يك معيار هزينه‌اي را مينيمم مي كند. اگر 1=P باشد مسئله 1-MP خواهد بود. هزينه ممكن است بر حسب زمان، پول، تعداد سفر، مسافت كل يا هر مقياس ديگري بيان شود. به علت اينكه در اين‌گونه مسايل، هدف حداقل‌كردن هزينه كل است، با نام مسايل حداقل مجموع (Mini Sum) يا مسئله وبر نيز مطرح مي‌شوند (فرقانی و پور ابراهیم، 1389).

مسائل مکان یابی مراکز صنعتی:

نتایج به دست آمده حاصل از مطالعه چندیدن  مقاله که در پژوهش جاضر  به ده مورد آن در جدول زیر اشاره شده است نشان داد که در اکثر موارد مکانیابی براساس مدل GIS بوده و طی بررسی پژوهش های انجام شده به این نتیجه رسدیم اکثر مراکز درمانی فاقد توزیع عادلانه در کشور می باشد که در آن توجه کمتری به اقشار مختلف شده است.

جدول شماره 1: ده مقاله از بین مقالات بررسی شده

نتيجه‌گيري و پیشنهادات

به عنوان اولین هدف در این مقاله سعی بر نشان دادن اهمیت مراکز خدمات درمانی در زندگی شهری و نقش برنامه ریزان و تصمیم­گیران در تعیین مکان این مراکز , توضیح مختصری از تاریخچه مکان­یابی مراکز درمانی و پرداختن به مفهوم عدالت و عواملی که باید مردم از آن برخوردار باشند .

دومین هدف در این مقاله نشان دادن دستورالعمل وزارت درمان و آموزش پزشکی در رابطه با شرایط و نحوه انخاب زمین بوده و نیز معرفیه سنوع روش مکان­یابی (البته روش­های دیگری نیز وجود دارد) پرداخته شده است.

سومین هدف بررسی تعدادی از پژوهش­هایی که در رابطه با مکان­یابی مراکز خدمات درمانی چند شهر از کشور عزیزمان با استفاده از یکی از روش­های مکانیابی نام برده شده در این مقاله پرداخته شده و سپس مشخص شده است که روش GIS  بسیار پر کار برد تر بوده و نیز نتیجه اکثر پژوهش­ها حاکی از آن است که همپوشانی و عدالت کافی در دسترسی عموم مردم به مراکز درمانی در نظر گرفته نشده است .

لذا پیشنهاد می­شود در تعیین مکان مراکز درمانی ضمن  استفاده از روشهای مکانیابی رایج و نظر گرفتن مخاطرات طبیعی آن مکان به مواردی همچون ترافیک ,آسان بودن دسترسی اقشار مختلف با هر توان مالی , دوری و نزدیکی , مناطق صنعتی و همچنین فرستادن کارشناسان حوزه های مختلف (با تخصص­های گوناگون) در سطح شهر برای پرسش و پاسخ از سطح دسترسی مردم ودرک بهتر خود کارشناسان از محل احداث مراکز درمانی صورت گیرد(ممکن است برنامه­ريزان و تصميم گيرندگان شهري که تصمیم به احداث یک مرکز درمانی دارند ساکن آن محل نبوده و از تمام جنبه های مشکلات دسترسی شهری بی­خبر باشند).

مراجع

1- Frank S. The New Town Story. United Kingdom: Macgibbon & Kee press: 1972.

2- Shakouyi H. New perspectives in urban geography. Tehran: Samt; 1996. [In Persian].

3- Hwang CL, Yoon K. Multiple Attribute Decision Making: Methods and Applications; A State-Of-The-Art Survey. New York: Springer-Verlag; 1981.

4- Vahidnia A, Mohammad H, Alesheikh A, Mohammadi A. Hospital site selection using fuzzy AHP and its derivatives. Environmental management 2009; 90(10): 30.

5- Witlox F, Antrop M, Bongaert P, Demaeyer P,Derudder B,Neutens T, Van Acker V. Introducing functional classification theory to land use planning by means of decision tables. Decision support system 2009; 46(4): 875 -80.

6- Zadeh E. Application of factor analysis to explain the spatial pattern of urban development and underdevelopment region in Iran .Geography and development issue 2010; 17(7):28.

7- قدسی پور. سیدحس ، 1337 ، ” فرآیند تحلیل سلسله مراتبی”، جلد اول، چاس ششم، 1337، انتشارات دانشگاه امیر کبیر. تهران، 236.

8- رضویان. محمدتقی، 1331 ، ” برنامهریزی کاربری اراضی شهری “، جلد اول، چاس اول، 1333، انتشارات منشی، 264..

9- شیرزاد . محمدعلی،”مکانیابی ایستگاههای آت نشانی با استفاد از روش فرایند تحلیل شبکه (ANP) منطقه 3 تهران (،1339 ، دانشگا علوم و تحقیقات تهران، گرو سنج از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی).

10- فعلی، محمد و همکاران،”مکانیابی مراکز بهداشتی- درمانی بااستفاد از سیستم اطلاعات جغرافیایی)نمونه موردی: منطقمه چهار شهر شیراز(“، چهارمی کنفرانس برنامهریزی و مدیریت شهری، اردیبهشت ما 1391 ، دانشگا فردوسی مشهدمقدس.

11- آذر. عادل، رجبزاد . علمی، 1337 ، ” تصممیم گیری کاربردی) رویکمرد M.A.D.M ، (“، جلد اول، چماس سموم، 1333 انتشارات نگادان.

11- ماچفسکی. یاچک، پرهیزگار. علی اکبر و غفاری گیلانمد . عطما، 1335 ، “سمامانه اطلاعمات جغرافیمایی و تحلیمل تصممیم. چند معیاری”، چاس اول، 1335 ، انتشارات سمت597.

12- اصغرپور. محمدجواد، 1337 ، “تصمیمگیریهای چندمعیار “، انتشارات دانشگا تهران، چاس ششم، 393. محمدی. جمال و همکاران،”تلفیق مدل همپوشانی شاخصهای (IO) و تحلیل سلسله مراتبی (AHP)  در مکمانیمابی مراکز آموزشی )نمونه موردی: مدارس راهنمایی شهر کازرون(“، مجله جغرافیا و برنامهریزی محیطمی، شممار 1، دانشمگا اصمفهان،113-12 صفحات.

12- مهری صدیقی، 1389. عضو هيئت علمي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران. بررسي كاربرد سيستم اطلاعات جغرافيايي (جي.‌آي.‌اس.) GIS

13- دستورالعمل شرایط و نحوه انتخاب زمین مراکز درمانی و بیمارستانی , وزارت بهداشت , درمان و آموزش پزشکی –معاونت توسعه مدیریت و منابع – ویرایش دوم – بهار93.

14. فرقانی پور، ع، پور ابراهیم، ع، 1389. مسائل مکان یابی مراکز صنعتی، مجله تدبیر شماره 196.

15- احد نژاد، م. قادری ح. هادیان، م. حقیقت فرد، پ. درویشی، ب. حقیقت فرد، ا. سادات زگردی، ب. بردبار، آ، 1393.  مکان یابی بهینه مراکز درمانی شهری با استفاده از GIS. منطقه 11 شهر تهران. مجله دانشگاه علوم پزشکی فسا، سال چهارم، شماره 4، زمستان 1393.

16- وارثي، ح. شريفي، ن. شاهسوني، م. ج. 1392. مكان يابي مراكز بهداشتي-درماني با استفاده از سيستم اطلاعات جغرافيايي و فرايند تحليل سلسله مراتبي (نمونه موردي: شهر نجف آباد). مديريت اطلاعات سلامت / دوره ي يازدهم / شماره ي هفتم/ ويژه نامه. 1393.

17- شیرزاده، م. ع، فلاح مدواری، ح. 1393.  مکانیابی مراکز بهداشتی- درمانی با استفاده سیستم اطلاعات مکانی (GIS)  ومدلهای تصمیم­گیری چندمعیاره (مطالعه موردی: منطقه یک شهر یزد). نخستین همایش ملی کاربرد مدل­های پیشرفته تحلیل فضایی (سنجش از راه دور GIS) در آمایش سرزمینی.

18- معصومی، م. ت، پیروزی، ا، باوفا، س، امینی. ز.  کاربرد مدل TOPSIS در ارایه الگوی مناسب مکانگزینی جهت احداث بیمارستان (مطالعه موردی: شهر اردبیل(. اولین کنفرانس جغرافیایی، گردشگری، توسعه پایدار.

19- پوزشیخیان، ع. ابراهیمی، س.ا. 1391. تحلیل معیارهاي مکانیابی مراکز بهداشتی درمانی شهر بندرانزلی.

20- زیاری، ی. خدادای، ر. 1391. مکان یابی کاربري هاي درمانی (درمانگاه) با استفاده از روش AHP در محیط .GIS (مطالعه موردي شهرسمنان).

21- صحرائیان، ز. زنگی آبادی، ع. خسروی، ف. 1391. تحلیل فضایی و مکانيابي مراکس بهداشتي- درماني و بيمارستان با استفاده از GIS نمونه موردی: شهر جهرم. دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهر فصلنامه ی علمی- پژوهشی فضای جغرافیایی. سال سیزدهم، شماره­ی 43 پاییز 1391 ، صفحات 270-253.

22- ابراهیم زاده. ع، احدنژاد، م، ابراهیم زاده آسمین، ح. شفیعی، ی. 1388. برنامه ريزي و ساماندهي فضايي  مكاني خدمات بهداشتي و درماني با استفاده از GIS مورد: شهر زنجان.

23– شریف زادگان، م،ح. ممدوحی، ا، ر. لاوی، م. 1389. نابرابري فضايي در دسترسي به خدمات درمان عمومي براي توسعة سلامت شهري از طريق مدل p-median در شهر اصفهان.  فصلنامة علمي  پژوهشي رفاه اجتماعي، سال دهم، شماره 37.

1 saeid.najibi1367@gmail.com

[3] Mayhew

لطفا با ذکر منبع استفاده گردد.

ایمنی نجیبی

دفتر سلامت و محیط کار وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی